فروشنده

  

به بهانه ی "فروشنده" اصغر فرهادی

     

گزارش یک انهدام!

انهدام یعنی ویرانی، یعنی فرو ریختن یک باره، یعنی از ریشه تهی شدن... نمای ابتدایی فیلم فروشنده داستان یک انهدام است، انهدام پی خانه ای مملو از خانواده های گوناگون در نیمه شبی نامعلوم به کمک بازوی سرد و آهنی لودری مکانیکی که عصبانی، بدون هیچ خبری، زمین مجاور خانه را برای ساختن برجی عظیم شخم می زند و پی خانه ی همسایه  را زیر و رو می کند!

فروشنده در غوغای همین ویرانی و ترس از مدفون شدن در زیر آوار آغاز می شود. قبلترش اما، در شروع تیتراژ فیلم  با نمایی از تخت دو نفره ی ویلی لومان و همسرش لیندا، همراه بخش های مختلف طراحی صحنه و آکساسوار نمایش مرگ فروشنده، وارد جهان موازی با دنیای واقعی فیلم می شویم، همان جهان موازی نمایشنامه ی آرتور میلر که در کنار دنیای واقعی "فروشنده" با امکان ریزش هر لحظه ای سقف ها و شکاف های عمیق دیوارها، همراه ترک های پر سرعت بر شیشه های پنجره به خوبی پیش در آمد یک انهدام را  تدارک می بیند!

 عماد (شهاب حسینی)، ویلی لومان تهرانی، معلم با اخلاق هنرستانی در تهران است که همراه همسرش رعنا (ترانه علیدوستی) بازیگران نمایش "مرگ فروشنده" هستند که پس از خراب شدن خانه شان در آن شب نامعلوم رفته رفته داستان در جهت انهدام تخت دو نفرشان، رابطه شان با هم، و خودشان پیش می رود.

ویلی لومانِ آرتور میلر بر سر دو راهی است، دو راهی انتخاب میان دنیای سنتی و جهان مدرن؛ ویلی لومانی که محصولی کنسرو شده در قوطی گذار است، گذر یک جامعه از مرحله ای به مرحله ی دیگر... اما ویلی تاب نمی آورد، در انتهای بازی جانش را می بازد و درست یک روز پیش از اتمام قسط های کمر شکن، نقطه ی پایان زندگیش را می گذارد.

این که چه قدر جنس دو راهی ویلی لومان و عماد یکی است چندان مطرح نیست، آنچه مهم است ایستادن در برابر یک دو راهی است؛ عماد معلم باوقار و مبادی آداب هنرستان، هنرمند روشنفکر و وزین تئاتر، همسر مهربان و همراه رعنا ناچار به انتخاب می شود، انتخاب بین همه ی صفات برجسته ای که تاکنون داشته در مقابل تمامی اعمال تقبیه شده ای که به واسطه ی یک حادثه ی ناگهانی انگار بر زندگی او تحمیل می شود، و او آرام آرام شروع به فروپاشی، و بازی در نقش عمادی جدید و انتقام گیرنده می کند.

همه چیز از یک شاید تجاوز آغاز می شود! تجاوز به رعنا در حمام خانه ی تازشان که پیش از آن ها محل سکونت زنی روسپی بوده و هنگام دوش گرفتن رعنا، مردی از مشتری های صاحب خانه ی قبلی وارد حریم حمام می شود! اما داستان این حریم شکنی و تجاوز به محیط شخصی آدم ها، تنها به دوش و حمام این خانه ختم نمی شود! انگار در این شهر حریم خصوصی سالهاست که معنایش را مثل زبان هایی کم تکلم از دست داده و نخ نما شده است: مهاجم مکانیکی ابتدای فیلم که بدون کوچکترین خبر دیوار خانه را آوار می کند، زن میانسالِ مسافر تاکسی که به دلیل تجربه ی حریم شکنی های گذشته اتهام تعرض را به عماد نسبت می دهد، اشاره ی عماد به ساختمان های کج و معوج و بی ارتباط با هم بر پهنه ی تهران که بی هیچ تناسب مثل فرزندان نامشروع در دامان این شهر قد می کشند، نشان دادن زنی در صحنه ی نمایش با پالتوی کاملا پوشیده و قرمز هنگام خروج از حمام! به خاطر حفظ حریم ممیزی، در حالی که زن در دیالوگ هایش چندین بار تاکید بر لخت بودنش می کند! و در نهایت حریم شکنی های گاه و بیگاه عماد در شنیدن و دیدن پیغام ها و نامه های خصوصی زن روسپی و نگاه کردن به عکس های خصوصی شاگرد هنرستان در موبایلش و تهدید او و...

اما آیا آوار حاصل از  این حریم شکنی ها به همین جا ختم می شود؟!

پیش از این در بیشتر آثار فرهادی آنچه ستاره دار می شد و توجه مخاطب را جلب می کرد تلاش برای عدم قضاوت بود، یعنی شکل روایت داستان و نوع نگاه به ماجراها چنان بود که تا حد امکان مخاطب را از قضاوت بر حذر می داشت و با تعریف داستان از زوایایی خاص، جایگاه شاهد و نه قاضی را برای تماشاگر تدارک می دید؛ این روند در "درباره ی الی" ، "جدایی نادر از سیمین" و "گذشته" وجود داشت، و حتی در "چارشنبه سوری" با وجود تمام فراز و فرودهایش تا حدی این احساس را در مخاطب زنده نگه می داشت، اما به عکس در فیلم "فروشنده"، میدان قضاوت فراخ است! درست است که در شکل کلی و بدون موشکافی کامل همیشه ضد قهرمان داستان یک مرد بی صفت است و نقش قربانی و زجر کشیده، داستانی تکراری اما معمول و باور پذیر برای زنان این سرزمین است، ولی واقعیت آن است که داشتن نگاه یک جانبه و یک سویه چه در دفاع از یک چیز یا چه در حمله به آن، باعث حل مشکل و رسیدن به حقیقت ماجرا نمی شود و باید کمی ژرف تر اندیشید؛ این ژرف اندیشی و پرهیز از قضاوت چیزی بود که پیش از این در بیشتر آثار فرهادی نقطه ی تمرکز بوده است، اما به نظر در این اثر به عکس فیلم های قبلی، جهت نگاه ما بیشتر در جهت قضاوت مردان و تلاش برای نشان دادن هرزگی، بی صفتی، و اضمحلال آنان است.

آنچه جالب تر می نماید تاکید فیلم بر بی بند و باری مردان میانسال به بالا است! انگار در جوانی به دلیل خامی و کم تجربگی یا هر علت دیگر، نگه داشتن حریم و حفظ حرمت ها معمول تر به نظر می آید (اشاره به کاراکتر نامزدِ دخترِ مردِ متجاوز و شخصیت خود عماد)، اما هرچه به سالهای واپسین حیات نزدیک تر می شویم باور دم غنیمت است همراه با حریم شکنی و نگفتن حقیقت امکانی متداول تر به نظر می رسد. دقت در شخصیت بابک، همکار میانسال عماد که رابطه ای مجهول و پنهانی با آهو (زن روسپی) دارد، یا توجه به پیرمرد شاید متجاوز که با وجود داشتن همسری به شدت عاشق و شیفته ی او، با آهو رابطه ای پنهانی و طولانی مدت برقرار کرده، همگی تاکیدی بر این صفات مردانه در سنین میانسالی و پیری دارد. انگار هیچ چیز نمی تواند عطش سیری ناپذیر وسوسه ی مردانه را خاموش کند! و در این میان نقش قربانی و پاک باخته برازنده ی زنان و همسران رنج دیده ی آنها می شود. آنچه این قضاوت محتوم را فراگیرتر می کند، کنایه ی موجود در نمای پایانی فروشنده است، زمانی که دقیقا پس از باز شدن گره ی داستان و پیدا شدن مرد متجاوز، در نمای پایانی فیلم عماد و همسرش را در حال گریم برای اجرای مرگ فروشنده می بینیم و هرچه بیشتر می گذارد عماد و رعنای جوان به مرد و زنی میانسال و کهنسال تبدیل می شوند، انگار قرار است مشابهت دور زندگی مرد متجاوز و همسرش را در سرنوشت آینده ی عماد و رعنا به نظاره بنشینیم، انگار قرار است سیکل معیوب وسوسه ی مردانه و قربانی شدن زنان، نمایشنامه ی تکراری زندگی باشد، انگار قرار است داستان این انهدام، همچنان ادامه دار بماند!

آنچه در این فیلم آزار دهنده می نماید مخدوش شدن بدون توضیح چهره ی دوست داشتنی ترین شکل مردان است! یعنی پیرمردانی مهربان، دوست داشتنی، کم خطر و امن که معمولا نقطه ی اتکا و مرکز ثقل در بسیاری از کم آوردن ها و کمبودها هستند؛ ای کاش فرهادی برای ایجاد شگفتی در پلان های پایانی اش راه دیگری را انتخاب می کرد، ای کاش با پرداختن حداقلی به زندگی و شخصیت پیرمرد تا حدی از سیاهی کاراکتر او می کاست و او را به رنگ خاکستری نزدیک می کرد، ای کاش چهره ی زن پیرمرد را از تیپ همسری قربانی، تباه شده و ساده دل به شخصیتی شناسنامه دار نزدیک تر می کرد، ای کاش ...

عارفه آزرمی، شهریور 95